Het Boze Oog

Ineens barstende koppijn of een aanrijding met je nieuwe auto? Volgens de oude Grieken ben je dan waarschijnlijk matiasmeni: slachtoffer van het boze oog.

Iedereen heeft erover gehoord en in veel culturen wereldwijd gaat het gepaard met (bij)geloof. Wie getroffen wordt door het boze oog kan er namelijk pech, ziekte, verlies of andere rampspoed aan overhouden. Het boze oog is al meer dan 5000 jaar oud en werd eeuwen geleden al gevreest onder grieken en romeinen, maar tegenwoordig ook onder hindoes, boeddhisten en surinaamse en arabische christenen en moslims. Wat houdt dit concept precies in en waar komt het vandaan?

De betekenis

In de kern betekent het iets of iemand kwaad berokkenen met je blik. Waarschijnlijk is het idee ontstaan als antwoord op onverklaarbare onheil dat zich voordeed in de gezondheid van de mensen en natuur: een mislukte oogst, en kind dat ernstig ziek wordt, een koe die geen melk meer geeft. - Het was allemaal de schuld van het boze oog. De oudste verwijzingen naar het boze oog zijn teruggevonden op kleitabletten uit de vroegste Mesopotamische cultuur, zo’n 3000 voor Christus. In spijkerschrift is daarop het woord ig-hul gebruikt, letterlijk ‘boos oog’. 

Bewust of onbewust het boze oog toesturen

Omdat iedere moderne taal er tegenwoordig een woord voor heeft kun je haar ook wel herkennen onder termen als ogri ai, evil eye, het Oog van Fatima of nazar (Turks en vrij te vertalen naar ‘blik’). Het refereert naar een vloek die iemand je onbewust danwel bewust toestuurt. Een belangrijk kenmerk van het boze oog is daarom dat deze ‘vloek’ is verhuld in een compliment dat iemand maakt, waar eigenlijk een vorm van afgunst in zit.

Er is enerzijds bewondering, anderzijds begerigheid/jaloezie. Of er in werkelijkheid oprechte blijdschap of juist een agressieve, afgunstige emotie ten grondslag ligt aan een compliment kun je natuurlijk niet weten. We spreken namelijk over een scheppende (negatieve) energie als onzichtbare kracht dat wordt geprojecteerd op een object of persoon met nadelige gevolgen voor deze. Die energie heeft dan een slechte weerslag op iemands geest door diens (bij)geloof en vrees en dus kwetsbaarheid. De getroffen persoon kan bijvoorbeeld ziek worden of iets kwijt raken. Een getroffen object kan kapot of verloren gaan. Het kan zelfs zijn dat de persoon met het boze oog zich er niet van bewust is. Het geven van een compliment wordt dan gebruikt om de onderliggende afgunst te verbergen. In sommige culturen, bijv. Ierland, was het vroeger bij wetgeving verboden om ziekte en verderf te zaaien door middel van je boze oog. Had je grote opvallende, misvormde of blauwe ogen, was je blind of slechtziend, dan was je al snel verdacht. Bewijs dan maar eens dat je onschuldig bent. 

Bescherm jezelf tegen het boze oog

Alles wat begerenswaardig is, kan dus in de ban raken van het boze oog. De angst hiervoor gaat zelfs zo ver dat men bijvoorbeeld de aandacht afleidt van de intelligentie of de schoonheid van z’n kinderen, uit angst voor jaloezie van anderen. 

Met name kinderen en zwangere vrouwen zijn gevoelig voor het boze oog. Gelukkig zijn er een aantal manieren om jezelf ertegen te beschermen:

• Amuletten: het dragen van een amulet of een sieraad waarin het nazar –symbool, een blauw oogje - soms gepaard met de hand van Hamsa/Fatima -, of het zwarte kraaltje (ogri ai kraal) is verwerkt. Het doel is om diegene met het boze oog daarmee af te leiden door zijn aandacht naar deze symbolen te trekken. Dit amulet kijkt het kwaad als het ware weg.
• Reciteren van heilige verzen: Moslims en christenen reciteren zo bijvoorbeeld verzen uit de Koran of de Bijbel.
• Blauwsel: het tegengaan van ogri ai wordt in de Surinaamse cultuur vaak bij baby’s en jonge kinderen toegepast door hen te wassen met blauw kleurstof. Dit blauwsel is van oorsprong een witmaker van textiel en wordt door hen daarom gezien als reinigend. De baby wordt erin gebaad of er wordt een blauw stipje gezet op het voorhoofd of achter het oortje. Zo wordt de baby beschermd alvorens kraambezoek te ontvangen of naar buiten te gaan. Ook is het onder Surinamers een traditie om het nieuwe jaar te beginnen met het reinigen van de ziel en daarmee het beschermen tegen ogri ai door doen van een Lobi Na Basi Wasi, een spiritueel kruiden- en bloemenbad met blauwsel.
• Kohl: een mengsel van o.a. roet en houtskool door de Egyptenaren, waar de Indiérs ayurvedische ingrediënten gebruikten voor hun recept en de Arabieren weer antemonium. Hoewel Kohl tegenwoordig wordt gebruikt als make-up, was het oorspronkelijk bedoeld om bij baby’s het boze oog voor te zijn of het af te wenden door een stipje te tekenen in het midden tussen de wenkbrauwen of achter het oor.
• Drie keer op de grond spugen of ‘ftou, ftou, ftou” zeggen, - dit wordt trouwens ook gebruikt om te voorkomen dat je zelf iemand per ongeluk het boze oog of een boze tong geeft, voor het geval je, je niet bewust bent van je verkeerde intentie en zo onheil over iemand uitroept.

Handig om te weten, want iedereen kan het boze oog krijgen én geven. Dat blikken kunnen doden, is een wijdverspreid bijgeloof of ligt in de menselijke natuur zelf. Het speelt in elk geval nog altijd een opvallende rol in het doen en laten onder volkeren uit het Midden-Oosten en andere delen van Afrika, Midden-Amerika, Azië, en Noord en Zuid-Europa – zo’n beetje overal dus.

Cultuurgerelateerd

Best bijzonder: hoewel het idee achter het boze oog bovennatuurlijk is, is het algemene geloof rondom het boze oog is niet zo zeer religie-, maar eerder cultuurgerelateerd waardoor iedere volk zijn eigen versie en voorkeuren heeft voor het tegengaan van nazar. Tot nu toe is geen enkele religie, wetenschap of wetgeving erin geslaagd het geloof in het boze oog uit te roeien.